غزنویان در غزنه
زمانی که خراسان تحت سیطره سامانیان بود، غلامان ترک، به مانند سایر نقاط شرق اسلامی، امیران نظامی دولت‌ها به شمار می‌رفتند. برخی از آنها که نفوذی به دست‌آورده وزیرکی وذکاوتی داشتند وسال‌ها در محلی به خدمت مشغول بودند، در پی‌استقلال بر می‌آمدند. آنها در آغاز اعتماد امیر یا خلیفه را جلب کرده، سپس ثروتی‌که با آن بتوانند سپاهی را حفظ کنند، فراهم می‌کردند ودر نهایت در فرصت مناسب،دولتی را تأسیس می‌کردند.
روزگار سامانیان در اواخر قرن چهارم رو به اِدبار و زوال بود. به سال 383، بخاراتوسط بغراخان، امیر ترکستان ـ از سلسله خانیان ـ مورد حمله قرار گرفت وپس ازشکست سپاه سامانی، شهر اشغال شد. این زمان ابوعلی سیمجور امارت خراسان راداشت وآنچه نوح از او خواست تا به وی کمک کند، اقدامی نکرد. از خوش اقبالی‌نوح، بغراخان نتوانست در بخارا بماند؛ بنابراین بخارا را به قصد ترکستان ترک کردونوح بن منصور به تخت‌گاه خویش بازگشت.
امیر دیگری که این زمان طمع در کار سامانیان داشت، فائق خاصه، از وابستگان‌پیشین دربار سامانی بود که در نواحی خوارزم قدرتی بهم زده بود. وی به بخاراتاخت؛ اما کاری از پیش نبرد. پس از آن به خراسان آمد وبه ابوعلی سیمجور دشمن‌دیگر سامانیان پیوست.
روشن بود که اتحاد دو دشمن، تا چه اندازه برای شاه سامانی خطرناک بود. اومی‌بایست دست به دامان کسی می‌شد که توان مقابله با سیمجور وفائق را داشته‌باشد. این شخص کسی جز سبکتگین نبود؛ کسی که این زمان شهرتی به دست‌آورده وقدرتی فوق العاده بهم زده بود. به گفته عتبی «قرعه اختیار بر ناصرالدین‌سبکتگین افتاد که از بزرگان اطراف بود ودر فتح ابواب خیر وقیام به مصالح عالم‌واهتمام به مناجِح‌ِ خلق وتقویت دین ونصرت کلمه حق، معروف وموصوف بود.»
شعر وادب در دوره غزنوی
سلطان محمود غزنوی به دلیل سنی‌گری شدید ومتعصبانه خود، همواره موردطعن بوده است. او نه تنها بر ضد شیعه ومعتزله واسماعیلیه سخت می‌گرفت که دردایره خود تسنن نیز از فرقه‌ای در برابر فرقه دیگر حمایت می‌کرد وجنگ هفتادودو ملت را در گستره بیش‌تری دامن می‌زد. همچنین وی به دلیل آتش زدن کتاب‌هادر ری مورد طعن قرار گرفته است. او همچنین به خاطر آزار واذیت مخالفان دینی‌خود، از سوی مورخان سنی مذهب مورد تأیید واز سوی مخالفانش مورد نکوهش‌قرار گرفته است. فرار ابن سینا از دست وی، یکی از نشانه‌های سخت‌گیری وی برفیلسوفان وعالمان است، چنان که سخت گرفتن او بر ابوریحان دلیل دیگری از این‌برخوردهای ناشایست اوست.
شهاب الدوله مسعود پس از ورود به غزنین و گرفتن مقام پدر امر داد که خواجه ابوالقاسم احمدبن حسن میمندی را که از تاریخ 415 به امر سلطان محمود در هند محبوس بود به پایتخت آوردند و وزارت خود را در عهدۀ او گذاشت و این خواجه تا سال 424 که تاریخ فوت اوست در این مقام برقرار بود.*
از جمله کسانی که در جلوس مسعود به دست او گرفتار آمدند، خواجه ابو علی حسنک وزیر میکالی بود که این سلطان به علت سعیی که خواجۀ مزبور در رساندن محمد به سلطنت کرده بود او را به قرمطی بودن متهم ساخت و او را به دار آویخت.*
« غزنویان غلامان ترکی بودند که در زمان سامانیان به ایران راه یافتند. مرکز ایشان غَزنه یا غزنین در افغانستان بود. یکی از افراد قبایل غزنوی به نام سَبُکتَکین در زمان امیر نوح سامانی قدرت یافت و امیر سامانی برای سرکوبی سرداران عاصی خود از او کمک خواست.* پسر سبکتکین، محمود، که همراه پدر به خراسان آمده بود در نیشابور ماند. پس از مرگ سَبُکتَکین، او بی فاصله خود را به غزنه رساند و با غلبه بر برادر حکومتی بزرگ تشکیل داد. خلیفه بغداد لقب یمین الدوله، یعنی دست راست دولت عبّاسی را برای او فرستاد و از آن پس محمود به پشت گرمی دربار خلافت حکومت های ملّی ایرانی را یک یک بر انداخت. سامانیان را منقرض کرد، سیستان را از امیر خلف بانو آخرین فرد دودمان صفاری گرفت و خوارزم را پس از شورشی مطیع خود کرد. خوارزم شاهان ایرانی تبار را برانداخت وحکومت آن جا را به یکی از غلامان ترک خود سپرد و پس از آن، بیشتر به سودای غنایم، بارها به هندوستان لشکر کشید...
