در آغاز راه
زمانی که قراخانیان وغزنویان وخوارزمیان، خراسان وشمال شرق خراسان‌وماوراءالنهر را میان خویش قسمت کرده بودند، قومی تازه نفس از بیابانگردان ازترکستان به تدریج به ماوراءالنهر آمدند. مهاجرت آنها بر اساس قاعده عمومی‌مهاجرت اقوام وحشی به سرزمین‌های متمدن است که در میان تمامی اقوام ودرتمامی دوره‌ها امری معمول است.
نظام الملک وبرآمدن مذهب اشعری
اشاره کردیم که ابوالحسن اشعری (م 330 یا 334) در نیمه نخست قرن چهارم، ازمکتب اعتزال جدا شد ومکتب جدیدی تأسیس کرد. او کوشید تا عقاید اهل حدیث‌را که پراکنده و قشری بود، قانون‌مند کرده وتحت یک نظام عقلی درآورد. این کارمورد رضایت حنابله نبود؛ به‌ویژه که تغییراتی در عقاید آنها داده می‌شد. مذهب‌اشعری به تدریج جای خود را در میان شماری از سنیان علاقمند به مباحث عقلی‌ودر عین حال گریزان از عقاید معتزله باز کرد. اشاعره خود را سنی نامیدند و به‌هیچ‌روی در برابر اتهامات اهل حدیث تسلیم نشدند.
طغرل، تلاش برای تأسیس امپراطوری
طغرل مانند هر شاه دیگری که بنیادگذار سلسله‌ای در ایران بوده، سالهای متمادی ازعمرش را به جنگ پرداخت. زمانی که خوارزم وخراسان زیر سلطه سلجوقیان‌درآمد، آنها به سوی منطقه جبال حرکت کردند. پیش از آن، سرزمین خراسان میان‌چهره‌های برجسته این خاندان تقسیم شد. چغری در مرو، موسی یبغو در بست‌وهرات وسیستان وقاورد پسر بزرگ چغری به ولایت طبس ونواحی کرمان‌گماشته شدند. ابراهیم ینّال، برادر مادری طغرل به ری وسپس همدان رفت.
نظام الملک ونظامیه‌ها
تا این زمان، مدارس اندکی در دنیای اسلام وجود داشت وبیش‌تر آموزش‌ها درمساجد انجام می‌گرفت. در دوران‌ِ آل بویه چند دارالعلم ساخته شد؛ اما حرکت‌مدرسه سازی گسترده نبود. تا آن زمان وپس از آن نیز مدارس، توسط سلاطین‌وامیران ساخته می‌شد.
« سلجوقیان طایفه ای از ترکمانان غُز و خَزَر بودند که در روزگار سامانیان از دشت قِبچاق به نواحی خوارزم و سواحل دریای خَزَر، بالای رود سیحون، آمدند و درآن جا به گله‌داری پرداختند. آنان در پی یافتن چراگاه های خرّم درفرارود( ماوراء النهر) به جنگ و گریز مشغول بودند تا سرانجام سلطان مسعود غزنوی را در جنگی بین مَرو و سَرَخس شکست دادند و به ایران سرازیر شدند.*
« طغرل پس از تحکیم قدرت در خراسان،* گرگان و طبرستان را به طاعت خویش درآورد. بعداز آن چندی در ولایات جبال تاخت و تاز کرد بالاخره به تسخیر آذربایجان در محرم سال 446 پرداخت. بغداد را از دست ملک رحیم دیلمی به سال 448 بیرون آورد و چندی بعد فتنۀ بساسیری را که موجب فرار خلیفه القائم از بغداد شده بود پایان داد و خلیفه را با احترام در سال 452 به بغداد آورد. آنگاه برای ایجاد یک پیوند استوار با خلیفه، با اصرار و الزام، سیدةالنساء دختر خلیفه را به سال 454 به ازداوج درآورد اما اندک زمانی بعد، در ری به سن هفتاد سالگی در رمضان 455 درگذشت.»[6]
« وزیر مشهور طغرل، ابونصرمنصوربن محمد کُندُری است از اهل قریۀ کندرنیشابور که عمیدالملک لقب داشته و قبل از او که از اواخر سال 448 تا آخر ایام پیوسته دراین مقام بوده چهار نفر دیگر در دستگاه طغرل به وزیری رسیده بودند که مشهورترین آنها همان ابوالقاسم علی بن عبدالله جوینیمعروف به سالارپوژگان است.*
عمیدالملک کندری که در ردیف رقیب و خصم خود خواجه نظام الملک طوسی از وزرای بزرگ سلاجقه است از منشیان بزرگ دو زبان فارسی و عربی بوده و بیشتر رونق دولت طغرل مدیون کفایت و کاردانی آن مرد نامی است و بر اثر بصیرت عمیدالملک در کارها و مایۀ علمی و ادبی و تدبیر و سیاست او بود که طغرل بسهولت توانست بر عراق عرب و دارالخلافه مستولی شود و قائم خلیفه و وزرا و درباریان او را بدون جنگ و خونریزی مطیع خود سازد و نفوذ معنوی عمیدالملک در دربار خلافت همه وقت اختلافات بین دو دربار را به نفع طغرل فیصله می داد.»[7]*
