مذهب علویان
وضعیت مذهبی طبرستان در دوره علویان
گذشت که گرگان، نخستین شهری بود که در این منطقه به دست مسلمانان فتح شد.از آنجا که گرگان به خراسان نزدیک بود، واز زمان امویان در اختیار دولت اموی‌قرار داشت، بیش‌تر مردم آن ناحیه بر مذهب سنت بودند. با حضور علویان درمنطقه، تشیع در جرجان نفوذی یافت ودر قرن چهارم، مسجدی مختص شیعیان درجرجان وجود داشت که سهمی مؤلف کتاب تاریخ جرجان از آن یاد کرده است.
شمار علمای جرجانی تا قرن چهارم، نشانگر آن است که این شهر از مراکز مهم‌علمی ایران پس از شهرهایی مانند نیشابور، بخارا، اصفهان وری بوده است. سنیان‌این دیار چندین گروه بودند. از نظر فقهی برخی شافعی وحنفی؛ واز نظر اعتقادی،برخی اهل حدیث، وکسانی دیگر کرّامی ونجّاری ومعتزلی بودند.
اما در آمل وساری، تشیع رواجی کامل داشت. دلیل آن نفوذ علویان زیدی‌مذهب بود که سالها در این دیار حکمرانی کردند ومردم را با عقاید وفقه شیعه آشنامی‌کردند. زیدیان، در مباحث اعتقادی، پیرو معتزله بودند. به هر روی سنیان نیز درطبرستان نفوذی داشتند، به‌ویژه که در دوره سامانی، سخت از عقیده سنی تبلیغ می‌شد.
یکی از علمای برجسته اواخر قرن سوم واوایل قرن چهارم هجری، محمد بن‌جریر طبری (م 310) است. وی چندین کتاب تألیف کرد که از میان آنها، کتاب تاریخ‌الامم والرسل والملوک ـ معروف به تاریخ طبری ـ وکتاب تفسیر او با عنوان جامع البیان‌فی تفسیر القرآن شهرت جهانگیر به دست آورد. او از کودکی به بغداد رفت ودر آنجابا مذهب‌ِ سنی انس گرفت وبر اساس همان مذهب، آثارش را نگاشت. وی در دانش‌فقه نیز مهارت کافی به دست آورد ومذهبی فقهی با نام مذهب جَریریه بنیاد نهاد که تایک صد سال بعد، پیروانی داشت. طبری در اواخرِ عمر خود، به تشیع نزدیک شدوکتابی درباره درستی حدیث غدیر تألیف کرد.
یکی از ادبای معروف دنیای اسلام در قرن چهارم، ابوبکر خوارزمی است که‌فرزندِ خواهر طبری بوده ومذهب تشیع امامی داشت. نامه‌های ادبی فراوانی از این‌ادیب برجسته برجای مانده که تحت عنوان رسائل خوارزمی چاپ شده است.
به جز زیدیان، شیعیان امامی نیز در جرجان وآمل وساری زندگی می‌کردند.ابوالحسین احمد، فرزند ناصر اطروش، امامی مذهب بود وضمن اشعاری، به‌عقیده زیدیه حمله کرد. بعدها، به همان اندازه که از نفوذ زیدیان در طبرستان کاسته‌می‌شد، بر پیروان عقیده امامی افزوده می‌شد. در نواحی غربی گیلان، سنی مذهبان‌حنبلی زندگی می‌کردند که اسلام آنها از ناحیه علویان نبود، بلکه مبلغانی ازآذربایجان یا به‌طور مستقیم از نواحی عراق بدان ناحیه آمده بودند.
نفوذ مذهبی علویان در جنوب طبرستان، تا رویان واز آنجا تا قصران‌وشمیرانات، تهران فعلی وشهر ری ـ که مهم‌ترین شهر این منطقه بوده ـ می‌رسیده‌است. بارها ری به دست علویان افتاد. هم‌چنان که شمار زیادی از سادات در این‌شهر زندگی می‌کردند. شهر ری، یکی از مراکز اصلی تمدنی ایرانی قبل و بعد ازاسلام بوده است. اهمیت جغرافیایی شهر ری از آن روی بود که حکم چهار راهی رامیان خراسان، جبال وطبرستان وگیلان داشت.
بسیاری از شیعیان قم نیز به ری رفت وشد داشتند. حتی برخی از خاندان‌های‌برجسته شیعه، مانند خاندان ابن بابویه از قم به ری مهاجرت کردند. بعدها درباره‌گرایش‌های مذهبی ری وسهم این شهر در مسائل علمی، در دوره بویهیان بیش‌ترسخن خواهیم گفت.
