گروههای معارض در سیستان
دیار سیستان به دلیل محدودیت در آب وآبادی، ومهم‌تر از آن، جدائیش ازبخش‌های شمالی‌غربی خود ـ به دلیل کویرهای بزرگ ـ نقش فعّالی در تاریخ ایران‌نداشت؛ گرچه دروازة هند بود واز این جهت، اهمیت آن، از همان سالهای آغازین‌فتح ایران، حتی برای اعراب از راه رسیده هم آشکار بود.
نخستین بار، یعقوب روی‌گر، نام این سرزمین را در تمامی ایران پرآوازه کرد؛ آن‌چنان آوازه‌ای که خلافت بغداد نیز برای مدتی از شنیدن نام آن بر خود می‌لرزید...
زبان وادبیات فارسی در دورة صفاری
با ورود اسلام به ایران، سرزمین ایران، بخشی از کشور پهناور اسلامی شد ودرارتباط فرهنگی خود با مجموعه‌ای بزرگ از سرزمین‌ها وملت‌های اسلامی، راه‌رشد وتعالی برایش هموار شد. با این حال، در درون خویش، زبان ملی‌اش را که‌زبان فارسی بود، حفظ کرد. این زبان از غرب تا شرق ایران، در طی دو سه قرن که ازورود اسلام وزبان عربی به ایران گذشته بود، زبان مشترک اقوام موجود در این‌سرزمین بوده والبته صورتی تازه به خود گرفته بود. نفوذ تقریبا یکسان این زبان درمیان اقوام مختلف ایرانی، شگفت‌انگیز است، بیش‌تر، از آن روی که در قلمرووسیع ایران، همگی مردم ودست کم فرهیختگان آن، به خوبی به فارسی سخن‌می‌گفتند وآن را می‌فهمیدند.
دولت صفاری
از این پس، یعقوب امیر سیستان شد وبه سامان‌دهی کارها ونصب افراد کاردان‌برای کارها پرداخته وتشکیلات دیوانی خود را به‌راه انداخت. به همان اندازه که‌دورة طاهریان دوره‌ای آرام است، دورة صفاری دوره‌ای پرآشوب وپر ماجرا است.
یعقوب اندکی پس از استقرار به سراغ عمّار امیر خوارج فرستاد وبه وی پیغام‌داد که شما خود را پیرو وجانشین حمزة بن عبدالله خارجی می‌دانید؛ در حالی که اوبه مردم سیستان کاری نداشت ومردمان این ناحیه از تهدیدش در آرامش بودند. اگربه درستی برآنی تا آرام باشی، هوای امیرالمؤمنینی از سر بیرون کن، ونزد ما آی تا بایکدیگر متحد شده سیستان را نگاه داریم واگر قدرت یافتیم مناطق دیگر را نیزتصرف کنیم. عمار تنها پذیرفت تا کاری به او نداشته باشد...
« صفّاریان امیران محلّی سیستان بودند که به تدریج به سرزمین های وسیع دیگری دست یافتند و به رودررویی مستقیم با سپاه خلیفه بغداد پرداختند. نخستین فرد این خانواده که قدرت یافت یعقوب لیث صفّار، از سردستگان عیّاران سیستان بود*.
از زمان اُمَویان، مخالفان خلافت از گروه های مختلف درسیستان گرد آمده بودند. حمزة بن عبدالله خارجی که نام فارسی پدر او را آذَرَک نوشته‌اند، یکی از این مخالفان نیرومند بود که طغیان او هارون الرشید را به خراسان کشاند. از دیگر مخالفان دستگاه خلافت درسیستان، عیّاران بودند؛ جوانانی ورزش کار، چالاک و جوان‌مرد با احساسات ملّی تند که همراه با مهارت در جنگ برای دربار خلافت تهدیدی جدّی به حساب می آمدند. یعقوب، عَمرو، طاهر و علی، چهار برادر رویگرزاده، از مشهورترین عیّاران سیستان بودند. جنگ هایی که بین گروههای مخالف با سپاهیان داوطلب خلیفه درگرفت، عاقبت به تسلّط کامل برادران صفّار و عیّاران برسیستان و نواحی اطراف انجامید.
صفّاریان نزدیک به یکصدو چهل سال امارت کردند. اوج قدرت و دولت ایشان در زمان یعقوب و برادرش عَمرولِیث بود که تمام نواحی شرقی و مرکزی و جنوبی و جنوب غربی ایران را به اختیار گرفتند و برضدّ خلیفه عبّاسی قیام کردند. جنگ یعقوب و سپاهیان خلیفه کنار رود دِجله میان بغداد و مداین رخ داد و اگرچه با دسیسه ای به شکست یعقوب انجامید، امّا دستگاه خلافت را سخت هراسان کرد. چندی بعد، پس از آن که عَمرولیث، که او نیز امیری دلیر و با تدبیر و جوان مرد بود، اسیر امیر اسماعیل سامانی گردید و در زندان بغداد کشته شد، حکومت صفّاریان تنها به مناطق محلّی محدود گردید. صفّاریان نخستین سلسله ایرانی بودند که فارسی‌گویان را گرامی داشتند.* با شرح و نقل پهلوانی‌ها و داستان های کهن در زمان ایشان، مقدّمات جمع آوری و نظم شاهنامه، در دوران‌های بعد فراهم آمد.
