نظام الملک ونظامیه‌ها
تا این زمان، مدارس اندکی در دنیای اسلام وجود داشت وبیش‌تر آموزش‌ها درمساجد انجام می‌گرفت. در دوران‌ِ آل بویه چند دارالعلم ساخته شد؛ اما حرکت‌مدرسه سازی گسترده نبود. تا آن زمان وپس از آن نیز مدارس، توسط سلاطین‌وامیران ساخته می‌شد.
خوارزمشاهیان رو به توسعه
ایل ارسلان، پسر کوچکش سلطان شاه را به جانشینی خود گماشت؛ اما با حضوربرادرش تکش نوبت به وی نرسید. سلطان شاه حکومت مرو وسرخس ونساوابیورد را گرفت که تا سال 589 ـ که درگذشت ـ در آنجا حکومت داشت. آن زمان‌قلمرو وی به قلمرو تکش افزوده شد. میان این دو برادر نیز سالها نزاع ودرگیری‌بود وهر بار شماری از مردم در آن میانه کشته می‌شدند.
تشکیل دولت اسماعیلیه در ایران
مقدمات
گذشت که یکی از مذاهبی که در ایران فعالیت پنهانی داشت، مذهب اسماعیلیه بودکه از آن با نام باطنیه وقرامطه یاد می‌شود. قرمطی‌گری گرایش خاصی از آن است که‌بیش‌تر در حاشیه جنوبی خلیج فارس، فعال بود.
اسماعیلیان به امامت اسماعیل فرزند جعفر صادق علیه السلام اعتقاد داشته‌وپس از او به امامانی که از نسل وی بودند، معتقد شدند. پس از یک دوره تلاش‌های‌پنهانی ـ امامان مستور ـ امامان اسماعیلی از شمال افریقا ظاهر شده وبعد از تصرف‌مصر در اواسط قرن چهارم، مرکز خلافت خود را به قاهره منتقل کردند.
فعالیت اسماعیلیان از اصفهان تا ری وخراسان ادامه داشت. هر منطقه، داعی‌ویژه‌ای داشت ورهبری همه داعیان به دست داعی برجسته‌ای بود که از دربارفاطمیان مصر دستور می‌گرفت. افزون بر این، آنها به کارهای علمی نیز می‌پرداختندوکتاب‌هایی از آنها برجای مانده است.
اهمیت آنها در دوره سلجوقی رو به فزونی گذاشت. در این زمان، فعالیت دولت‌فاطمی مصر برای گسترش مرام اسماعیلی بسیار زیاد شده بود. آنها چهره‌های‌فرهنگی برجسته‌ای را به مصر می‌بردند وپس از تربیت‌شان، آنان را به نقاط مختلف‌گسیل می‌کردند.
چهره‌های فرهنگی اسماعیلیه، دست به تألیف کتاب‌ها ورساله‌های مختلف زده‌وافزون بر آن، با مناظره وبحث با دیگران، بر شمار هواداران خود می‌افزودند. دراینجا برای نمونه اشاره‌ای به ناصرخسرو، شاعر نامدار فارسی زبان که یکی ازدلباختگان تفکر اسماعیلی بود می‌پردازیم وپس از آن، بحث از فعالیت سیاسی‌اسماعیلیان را پی می‌گیریم.
شهاب الدوله مسعود پس از ورود به غزنین و گرفتن مقام پدر امر داد که خواجه ابوالقاسم احمدبن حسن میمندی را که از تاریخ 415 به امر سلطان محمود در هند محبوس بود به پایتخت آوردند و وزارت خود را در عهدۀ او گذاشت و این خواجه تا سال 424 که تاریخ فوت اوست در این مقام برقرار بود.*
از جمله کسانی که در جلوس مسعود به دست او گرفتار آمدند، خواجه ابو علی حسنک وزیر میکالی بود که این سلطان به علت سعیی که خواجۀ مزبور در رساندن محمد به سلطنت کرده بود او را به قرمطی بودن متهم ساخت و او را به دار آویخت.*
« وقتی آخرین مقاومت های مسلحانه ضد خلیفه ، در شورش های بابک و مازیاز سرکوب شد، ایران که یک دوران دویست ساله مقاومت را بدون وقفه و تقریباً بدون نتیجه گذارنده بود ، در وضعی بود که نظارت مستقیم بغداد بر آن تقریبا غیر ممکن بود.* عراق و شام و فلسطین و مصر که از آغاز فتوح اسلامی ، عنصر عرب و زبان عربی در آنها غلبه پیدا کرده بود به وسیله عمال و حکام وفادار و مورد اعتماد خلیفه که غالباً با سرزمین های تحت حاکمیت خویش پیوندهای دیرینه هم داشتند، اداره می شد و اگر در آن نواحی گه گاه شورشی روی می داد، از نوع شورش های مذهبی بود که به وسیله رؤساء خوارج یا شیعه رهبری می گشت و جنبه ضد عربی یا مقاومت ملی در مقابل حاکمیت اسلامی نداشت. اما در ایران ، در سرزمین های دور از دسترس مداخله مستقیم خلافت مخصوصاً خراسان و نواحی شرقی و شمالی آن ، ازهمان آغاز در مقابل روند عربی شدن و حتی اسلامی شدن مقاومت هایی اظهار شد که گاه به شورش های طولانی منجر گردید و حکام عرب هم ، در آن نواحی با مردم بومی – اهل ذمه و موالی – برخوردهایی خشونت بارتر و تحمل ناپذیرتر داشتند.
« صفّاریان امیران محلّی سیستان بودند که به تدریج به سرزمین های وسیع دیگری دست یافتند و به رودررویی مستقیم با سپاه خلیفه بغداد پرداختند. نخستین فرد این خانواده که قدرت یافت یعقوب لیث صفّار، از سردستگان عیّاران سیستان بود*.
از زمان اُمَویان، مخالفان خلافت از گروه های مختلف درسیستان گرد آمده بودند. حمزة بن عبدالله خارجی که نام فارسی پدر او را آذَرَک نوشته‌اند، یکی از این مخالفان نیرومند بود که طغیان او هارون الرشید را به خراسان کشاند. از دیگر مخالفان دستگاه خلافت درسیستان، عیّاران بودند؛ جوانانی ورزش کار، چالاک و جوان‌مرد با احساسات ملّی تند که همراه با مهارت در جنگ برای دربار خلافت تهدیدی جدّی به حساب می آمدند. یعقوب، عَمرو، طاهر و علی، چهار برادر رویگرزاده، از مشهورترین عیّاران سیستان بودند. جنگ هایی که بین گروه‌های مخالف با سپاهیان داوطلب خلیفه درگرفت، عاقبت به تسلّط کامل برادران صفّار و عیّاران برسیستان و نواحی اطراف انجامید.
صفّاریان نزدیک به یکصدو چهل سال امارت کردند. اوج قدرت و دولت ایشان در زمان یعقوب و برادرش عَمرولِیث بود که تمام نواحی شرقی و مرکزی و جنوبی و جنوب غربی ایران را به اختیار گرفتند و برضدّ خلیفه عبّاسی قیام کردند. جنگ یعقوب و سپاهیان خلیفه کنار رود دِجله میان بغداد و مداین رخ داد و اگرچه با دسیسه ای به شکست یعقوب انجامید، امّا دستگاه خلافت را سخت هراسان کرد. چندی بعد، پس از آن که عَمرولیث، که او نیز امیری دلیر و با تدبیر و جوان مرد بود، اسیر امیر اسماعیل سامانی گردید و در زندان بغداد کشته شد، حکومت صفّاریان تنها به مناطق محلّی محدود گردید. صفّاریان نخستین سلسله ایرانی بودند که فارسی‌گویان را گرامی داشتند.* با شرح و نقل پهلوانی‌ها و داستان های کهن در زمان ایشان، مقدّمات جمع آوری و نظم شاهنامه، در دوران‌های بعد فراهم آمد.
